Religia: zbiorowa, obrzędowa, prywatna. Bóg prawdziwy

Powinniśmy wprowadzić istotne rozróżnienia, mianowicie pomiędzy religią zbiorową, religią obrzędu (w znaczeniu, które naszkicował Czesław Miłosz) oraz religią prywatną i Bogiem prawdziwym.

Religia zbiorowa – mamy z nią do czynienia wtedy, gdy udział w życiu dominującego wyznania (a więc również dominującego kościoła) traktowany jest identycznie jak świeckie uczestnictwo w życiu społeczeństwa. Jest to sytuacja niebezpieczna i kiedy występuje, należy ją traktować jako sygnał, by oddzielić kościół od państwa.

Religia obrzędu – udział w religijnych obrzędach uznawany jest za przejaw najgłębszej prywatnej duchowości. W tej perspektywie religia obrzędu może być bardzo skuteczna lub całkowicie nieskuteczna; skuteczna jest wówczas, gdy wywodzi się z religii prywatnej, nieskuteczna natomiast wtedy, gdy wyrasta z religii zbiorowej.

Religia prywatna – wszystko to, co wiemy i w co wierzymy, jeśli chodzi o naturę Boga. W obrębie religii prywatnej znajdują się również wszelkie narzędzia duchowe i intelektualne, które pozyskaliśmy poprzez religijną lub świecką praktykę uwagi, nawet jeśli jedna z tych praktyk omyłkowo uchodzi za drugą.

Bóg prawdziwy – wszystko to, czego nie da się objąć żadną z powyższych trzech form praktyki religijnej, a wobec czego natura wiary powoduje, iż wiemy, że znajduje się On poza zasięgiem zarówno wiary, jak i władz duchowych. A więc wiemy, że znajduje się On od nas w odległości stałej i nieskończonej, nam natomiast dana jest możliwość zbliżania się do Niego w ramach posiadanych przez nas środków.